Het knagende moderne

‘Modern’ is, anders dan het woord doet vermoeden, een eeuwenoud begrip. Al in de vroege middeleeuwen gebruikten de indertijd gloednieuwe christenen het om zich te onderscheiden van de ouderwets geworden Romeinse heidenen. Vervolgens duikt het woord op bij iedere grote culturele omwenteling: van Karel de Grote tot de Verlichting. Daarbij wordt steeds de verhouding tot de Klassieke oudheid herdacht. Pas de avantgarde van de vroege twintigste eeuw probeert zich daarvan volledig te bevrijden.

Volgens filosoof Jürgen Habermas is dat een slecht idee. Vooral het surrealisme is een ‘verkeerde opheffing van de cultuur’. Enerzijds ontkomt het niet aan de paradox, dat het, in zijn ontkenning van esthetische waarden, die juist bevestigt. Anderzijds levert het, in zijn eenzijdige losweken van het domein van de kunst, nauwelijks iets vruchtbaars op.

Alternatieven voor deze ‘verkeerde opheffing’ vindt Habermas in drie soorten conservatisme. Ten eerste zijn er de jonge conservatieven. Zij zijn antimodern. Zij plaatsen zich antithetisch tegenover het moderne. Van die groep verwacht Habermas niet veel: zij kan zich alleen afzetten tegen het moderne. Haar esthetica bestaat bij de gratie van het moderne en blijft zo dus afhankelijk van hetgeen ze verfoeit.

Ten tweede zijn er de oude conservatieven. Zij proberen het moderne zo veel mogelijk te negeren en zodoende terug te grijpen naar een premoderne toestand. Ten derde zijn er de neoconservatieven. Zij zijn juist grote voorstander van het moderne en zouden dat zelfs nog verder willen zien doorgevoerd, over het moderne heen: postmodernisme.

Bij iedere van deze drie strategieën zijn kanttekeningen te plaatsen. Hoe het ook zij, het is duidelijk dat er iets knaagt aan het moderne. Zoals de titel van Habermas’ toespraak aangeeft, zoekt het een voltooiing. We zijn nu bijna veertig jaar verder. Is die voltooiing dichterbij gekomen?

J. Habermas, “Het moderne – Een onvoltooid project”, in Raster 19, 1981, pp. 126-143.